WARTOŚĆ ODŻYWCZA I WŁAŚCIWOŚCI PROZDROWOTNE JAGODY ACAI (EUTERPE OLERACEA, MART.)

Pochodzenie i charakterystyka botaniczna jagody
Acai (Euterpe oleracea, Mart.)

Acai (Euterpe oleracea, Mart.) jest brazylijską jagodą z dorzecza Amazonki. Rośnie w środkowej Ameryce oraz w północnych rejonach Ameryki Południowej, na szczytach ogromnych drzew palmowych, w głębi lasów deszczowych. Owoce w miarę dojrzewania przechodzą z barwy zielonej do głęboko fioletowej, mają okrągły kształt od 1-1,5 cm średnicy. Część jadalna jagody Acai jest niewielka, gdyż pestka stanowi około 80% ich objętości. Każde drzewo wypuszcza 3 do 4 łodyg, na każdej łodydze znajduje się od 3 do 6 kilogramów owoców. Zbiera się je od lipca do grudnia.

Chociaż od setek lat była głównym składnikiem pożywienia mieszkańców Amazonii, a jej właściwości prozdrowotne doceniali od pokoleń rdzenni Indianie (Anomabi), dopiero w 2000 roku pojawiły się pierwsze publikacje naukowe zawierające informacje dotyczące jej wysokiej wartości odżywczej i niezwykłych właściwości prozdrowotnych. W trudnych okresach, kiedy jagoda Acai była dla rdzennych mieszkańców Amazonii jedynym źródłem pożywienia, jej wartość żywieniowa pozwalała przetrwać, zachowując energię i witalność.

Dojrzały owoc Acai jest małą ciemnofioletową jagodą, podobną do owocu borówki. Zgodnie z Encyklopedią Popularną PWN jagoda to typ owocu mięsistego, z dużą liczbą nasion np. pomidor czy borówka – typowe owoce krzewinek. Jagoda Acai jest nietypowa, ponieważ ma jedną pestkę i rośnie na drzewie palmowym.

Jagoda Acai jest surowcem delikatnym i krótkotrwałym. Po uzyskaniu dojrzałości zbiorczej szybko opada i musi być spożyta zaraz po zbiorze. Miejscowa ludność najczęściej zmiękcza jadalną pulpę owoców poprzez moczenie jej w wodzie, w celu otrzymania gęstego napoju barwy purpurowej o kremowej konsystencji, oleistym wyglądzie i charakterystycznym intensywnym smaku (cierpki z powodu obecności garbników) i zapachu.

Wartość odżywcza jagody Acai

Do tej pory nie znaleziono na świecie surowca (owocu), który pod względem wartości odżywczej mógłby konkurować z jagodą Acai. Dlatego Perricone nazwał ją „superfood nr 1”, a ze względu na wysoki potencjał prozdrowotny uznawana jest przez naukowców za super jagodę, zwaną także „sekretem długowieczności”.

Owoc Acai na tle innych owoców jest niezwykle bogatym źródłem składników odżywczych i błonnika (Tab.1). Należy również podkreślić jego niską zawartość wody, która w świeżych owocach wynosi zaledwie 60%. Interesujące są również proporcje pomiędzy poszczególnymi składnikami odżywczymi.

W największym stopniu za wysoką kaloryczność (533,9 kcal/100 g s.m.) owoców Acai odpowiada tłuszcz, przy czym w przewadze występują kwasy jednonienasycone stanowiące 60,2% wszystkich kwasów tłuszczowych. Warto dodać, że poziom kwasów tłuszczowych w jagodzie acai jest zbliżony do ich ilości w oleju z oliwek, przy czym uwagę zwraca wysoka (56,2%) zawartość kwasu oleinowego. Kwasy wielonienasycone stanowią 11,1%, z największym udziałem kwasu linolowego – 12,5%. Z wysoką zawartością kwasów tłuszczowych koreluje znacząca zawartość witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A i E), choć owoce bogate są także w witaminy z grupy B oraz składniki mineralne (wapń, żelazo, potas, magnez, miedź, chrom, cynk, mangan, selen, molibden, jod, bor), przy czym wapń i żelazo dominują.

Pod względem składu węglowodanów owoce Acai charakteryzuje wysoka zawartość błonnika pokarmowego, przy niewielkiej ilości cukrów prostych reprezentowanych przez fruktozę, laktozę, sacharozę, glukozę i maltozę. Jagoda Acai wyróżnia się obecnością w jej składzie chemicznym białka (8,1 g/100 g s.m.) o wysokiej wartości biologicznej, zawierającego wszystkie aminokwasy egzogenne w zalecanych proporcjach.

Jagoda Acai jest najbogatszym źródłem substancji przeciwutleniających wśród znanych owoców. Charakteryzuje się nie tylko bardzo wysoką zawartością tych związków, ale także ich różnorodnością. Obecne w jej składzie są związki fenolowe, w tym antocyjany, a także bioflawonoidy i trzy fitosterole. Zawartość ß-sitosterolu w jagodach Acai wynosi około 0,44 mg/g s. m., sigmasterolu - 0,04 mg/g s. m., a kampesterolu – 0,03 mg/g s.m.).

Całkowita zawartość związków fenolowych w owocach Acai jest wysoka i wynosi 328 mg/100 g. Spośród antocyjanów uwagę zwraca wyższy aniżeli w innych owocach poziom cyjanidyny i jej pochodnych, przy czym dominuje cyjanidyno-3-glukozyd (jego zawartość w miąższu wynosi około 1040 mg/l), (Tab. 2).

Całkowita zawartość substancji przeciwutleniających w Acai jest 33-krotnie wyższa od tej w czerwonych winogronach czy też czerwonym winie. Potencjał antyoksydacyjny jagody Acai wynosi 1026 μmol TE/g (102 600 μmol TE/100 g) jednostek ORAC (ang. Oxygen Radical Absorbent Capacity). Jest to najwyższy poziom ORAC, jaki kiedykolwiek stwierdzono w naturalnym produkcie (owocu). Dla porównania, potencjał antyoksydacyjny żurawiny i dzikich czarnych ostrężyn, dotąd uznawany za najwyższy, stanowi zaledwie 1/3 wartości stwierdzonej dla owocu Acai. Warto dodać, że zdaniem niektórych autorów jagoda Acai zawiera ponad 50 niezidentyfikowanych dotąd substancji, które nie występują w innych owocach.

Prozdrowotne właściwości jagody Acai

Brazylijczycy wykorzystywali owoc Acai przede wszystkim do leczenia nieżytów przewodu pokarmowego oraz chorób skórnych. Ponadto jagody Acai były podawane niemowlętom, kiedy matki nie mogły ich karmić własną piersią.

Ogólnie rzecz ujmując, korzyści dla zdrowia ze spożywania jagody i jej przetworów (np. koncentrat, suplement diety) jest wiele. Związane są one w pierwszej kolejności z wysokim potencjałem przeciwutleniającym tej jagody, a więc zdolnością do „wymiatania” bądź neutralizacji wolnych rodników. Polega to między innymi na hamowaniu oksydacyjnego procesu niszczenia komórek powodowanego przez wolne rodniki, a także na udziale w aktywowaniu oraz ciągłej odnowie wielu przeciwutleniaczy w naszym organizmie, które ulegają uszkodzeniu lub unieczynnieniu. Aktywne przeciwutleniacze znajdujące się w produktach wytworzonych z jagody Acai mogą zatem wzmocnić potencjał antyoksydacyjny naszego organizmu, a tym samym jego odporność. Uważa się bowiem, że odpowiedni poziom pobranych z dietą związków o właściwościach przeciwutleniających stymuluje procesy immunologiczne i wzmaga możliwości obronne samej komórki.

Wiadomo, że wolne rodniki są czynnikiem powodującym wiele chorób przewlekłych niezakaźnych (cywilizacyjnych), takich jak choroba niedokrwienna serca, artretyzm. Wolne rodniki są też głównym powodem procesu starzenia się komórek, tkanek, a tym samym naszego organizmu. Wang i in. stwierdzili, że spożywanie owoców o wysokim potencjale przeciwutleniającym hamuje proces starzenia się organizmu.

Badania epidemiologiczne wskazują na zależność między stopniem zachorowalności na niedokrwienną chorobę serca a spożyciem żywności bogatej we flawonoidy. Wykazano, że najmniej flawonoidów w diecie (średnio ok. 5 mg/dzień) spożywają Finowie, najwięcej Japończycy (ok. 64 mg/dzień). Potwierdzeniem są badania prowadzone wśród ludności południowej Francji oraz Anglii i Walii. Wykazano, że 5–krotnie mniejsza śmiertelność z powodu chorób serca wśród ludności południowej Francji niż Anglii przypisywana jest większemu spożywaniu warzyw i owoców bogatych we flawonoidy, a także czerwonego wina, zasobnego zwłaszcza w antocyjany. Uważa się, że działanie tych związków jest silniejsze niż innych przeciwutleniaczy obecnych w żywności (witamina C, E, karotenoidy). Wykazano m.in. że flawonoidy poprzez hamowanie aktywności fosfodiesterazy i cyklooksygenazy skuteczniej od aspiryny zmniejszają agregację płytek krwi, a tym samym zalecane są w profilaktyce miażdżycy. Uważa się także, że polifenole roślinne przeciwdziałają powstawaniu wrzodów żołądka i dwunastnicy wywołanych stresem, lekami i alkoholem. Żywieniowcy zalecają systematyczne spożycie polifenoli roślinnych w postaci surowych warzyw i owoców, w pięciu porcjach tych produktów w ciągu dnia, przy czym za 1 porcję uważa się co najmniej 80 g.

Uważa się, że jagoda Acai charakteryzuje się właściwościami hamującymi rozwój nieprawidłowych komórek. Z jednej strony przeciwutleniacze o wysokiej aktywności unieczynniają wolne rodniki zanim te zdążą uszkodzić DNA komórek naszego organizmu. Z drugiej zaś strony, ze względu na działanie ochronne na DNA jądrowe oraz mitochondrialne, zapobiegają mutacjom komórek. Del Pozo-Insfran i in. wykazali w badaniach in vitro, że wyciąg z jagody Acai niszczy od 35 do 86% nieprawidłowych komórek (w zależności od rodzaju ekstraktu i jego stężenia) wywołujących białaczkę w ciągu 24 godzinnego doświadczenia.

Warto zaznaczyć, że „walka” organizmu o zdrowie odbywa się na poziomie molekularnym (komórkowym). Badania wykazały, że rozpuszczalne w wodzie przeciwutleniacze po przedostaniu się do komórki nie tylko inaktywują wolne rodniki, ale także wywierają inne korzystne działania, począwszy od niszczenia bakterii Escherichia coli w układzie moczowym, aż do wzrostu efektywności wytwarzania witaminy D w skórze pod wpływem promieni słonecznych. W jagodach Acai znajdują się również takie substancje, jak flawony, flawonoidy oraz izoflawonoidy, które niszczą lub hamują rozwój bakterii i wirusów.

Stwierdzono, że substancje przeciwutleniające występujące w owocu Acai są bardzo szybko wchłaniane do krwiobiegu, mogą zatem korzystnie wpływać na nasze zdrowie m.in. poprzez regulowanie ciśnienia tętniczego. Olej z Acai zawiera aktywne związki fitochemiczne, w tym fitosterydy wspomagające procesy regulacji poziomu cholesterolu we krwi. Koncentrat z Acai hamuje tworzenie się złogów cholesterolu, dzięki oczyszczającemu działaniu polifenoli. Wiele związków fitochemicznych znajdujących się w owocach Acai zapobiega zawałom serca, wzmacnia mięsień serca oraz ściany naczyń krwionośnych. Inną korzystną właściwością jagody Acai jest wspomaganie regulacji poziomu glukozy we krwi. Badania wykazały ponadto, że jagoda Acai, ze względu na duże zawartości zeaksantyny i luteiny, wykazuje działanie ochronne na wzrok, może także przyczyniać się do hamowania degeneracji rogówki oka i katarakty.

Związki fenolowe zawarte w soku Acai działają korzystnie także na procesy trawienne w organizmie. Polifenole zapobiegają chorobie wrzodowej, refluksowi, wspierają również procesy usuwania toksyn z organizmu.

Wykorzystanie jagody Acai

Ze względu na bardzo wysoką aktywność endogennych enzymów komórkowych, mniej więcej po 12 godzinach po zbiorze jagody ulegają zepsuciu, stąd natychmiast się je przetwarza.

Owoce Acai są wykorzystywane w Brazylii m.in. do produkcji soków (po rozcieńczeniu wodą). Na bazie jagody Acai powstają różne produkty, w tym suplementy diety. Owoce Acai budzą zainteresowanie dietetyków, osób będących na diecie odchudzającej, uprawiających sporty wodne (surferów) oraz właścicieli salonów SPA.

Produkty zawierające w swoim składzie jagodę Acai, ze względu na jej niezwykłe właściwości odżywcze, docierają do coraz większego grona odbiorców.

Podsumowanie

Udokumentowany naukowo związek między dietą a zdrowiem człowieka spowodował podjęcie produkcji żywności wzbogacanej w przeciwutleniacze pochodzenia naturalnego. W projektowaniu nowych wyrobów rynkowych i poszukiwaniu odpowiednich komponentów funkcjonalnych istotne znaczenie ma żywność pochodzenia roślinnego. W wielu badaniach wykazano, że żywność ta, bogata w substancje o właściwościach przeciwutleniających, odgrywa istotną rolą w profilaktyce wielu chorób cywilizacyjnych, jak np. miażdżyca, cukrzyca, zaćma, choroba Parkinsona, choroba Alzheimera. W szerokim znaczeniu, przeciwutleniacze obejmują wszystkie rodzaje substancji hamujących reakcje z tlenem lub ozonem, względnie działających pośrednio poprzez wiązanie niektórych prooksydantów. Związki te reprezentowane są przez polifenole (w tym kwasy fenolowe, flawonoidy, taniny), witaminy – A, C i tokoferole, karotenoidy, kwasy organiczne, selen, fityniany, tiocyjaniany i wiele innych. Wśród produktów roślinnych szczególnie dużą aktywnością przeciwutleniającą wyróżniają się owoce Acai. Do tej pory nie znaleziono na świecie surowca (owocu), który pod względem wartości odżywczej byłby porównywalny z jagodą Acai. Rosnąc na jednej z najżyźniejszych gleb świata, owoc ten zawiera nie tylko bogactwo antyoksydantów, ale i zrównoważony kompleks nienasyconych kwasów tłuszczowych, aminokwasów, fitosteroli, witamin i wielu składników mineralnych. Nieliczne dane piśmiennictwa wskazują na wiele korzyści wynikających ze spożywania jagody Acai lub picia jej soku. Najważniejsze z nich to:

▪ ochrona komórek organizmu przed drobnoustrojami chorobotwórczymi, wolnymi rodnikami,

▪ wzmacnianie systemu krwionośnego, odpornościowego i nerwowego,

▪ działanie antymutagenne,

▪ zapobieganie powstawaniu cukrzycy,

▪ stabilizowanie właściwego poziomu cholesterolu,

▪ regulacja procesów trawiennych,

▪ wzmacnianie wzroku i jasności umysłu.

Jagoda ta może zatem stanowić niezwykle wartościowy składnik żywności funkcjonalnej lub suplementów diety.

Powyższe informacje mają jedynie charakter informacyjny i zostały opracowane na podstawie dostępnych publikacji naukowych. W przypadku problemów zdrowotnych należy skonsultować się z lekarzem.

PIŚMIENNICTWO

1. Arabbi P.R., Genovese M.I., Lajolo F.M. Flavonoids in vegetable food commonly consumed in Brazil and estimated ingestion by the Brazilian population. J. Agric. Food Chem. 2004; 52:1124-31.

2. Araujo C.L., Bezerra I.W.L., Dantas I.C. Biological activity of proteins from pulps of tropical fruits. Food Chem. 2004;85:107-110.

3. Bobio F.O., Druzian J.I., Abrao P.A. Identification and quantification of the anthocyanins from the fruit of acai (Euterpe oleraceae) Mart. Cienc. Technol. Aliment. 2000; 20:388-390.

4. Bobio F.O., Bobio P.A., Oliviera P.A. Stability and stabilization of the anthocyanins from Euterpe oleraceae Mart. Acta Aliment. Hung. 2002;31:371-377.

5. Cieślik E., Gręda A., Adamus W. Contents of polyphenols in fruit and vegetables. Food Chem. 2006;94:135-142.

6. Cieślik E., Topolska K. Skład chemiczny i właściwości funkcjonalne jagody acai (Euterpe oleracea Mart.). Postępy Fitoterapii. 2012;3:189-192.

7. Cieślik E., Gębusia A. Charakterystyka właściwości prozdrowotnych owoców roślin egotycznych. Postępy Fitoterapii. 2012;2:28-35.

8. Coisson I.D., Travaglia F., Piana G. Euterpe oleracea juice as functional pigment for yogurt. Food Res. Int. 2005;53:2928-2935.

9. Del Pozo-Insfran D., Brensen C.H., Talcott S.T. Phytochemical composition and pigment stability of Acai (Euterpe oleraceae Mart.). J. Agric. Food Chem. 2004;52:1539-1545.

10. Del Pozo-Insfran D., Percival S.S., Talcott S.T. Acai (Euterpeo oleracea Mart.) polyphenolics in their glycoside and aglycones forins induce apoptosis of HL-60 leukemia cells. J. Agric. Food Chem. 2006;54:1222-1229.

11. Fillon M. The secret from the Amazon. Breakthrougns in health. 2006;4:43-49.

12. Gallori S., Bilia A.R., Bergonizi M.C. Poliphenolic constituents of fruit pulp of Euterpe oleraceae Mart. (acai palm). Chromatographia 2004; 59:739-733.

13. Global Wellness Report. Patent-pending process supercharges the Mona Vie blend 2006. R3 Global, 1:1-4.

14. Grajek W. Rola przeciwutleniaczy w zmniejszaniu ryzyka wystąpienia nowotworów i chorób układu krążenia. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość. 2004;1(38):3-11.

15. Hassomoto N.M.A., Genovese M.I., Lajolo F.M. Antioxidant activity of dietary fruits, vegetables and commercial frozen fruit pulps. J. Agric. Food Chem. 2006;53:2928-2935.

16. Lichtenhaeler R., Marx F. Total oxidant scavenging capacities of common European fruits and vegetables juices. J. Agric. Food Chem. 2005;53:103-110.

17. Lichtenhaeler R., Belandrino R., Guilherme R.J. i in. Total oxidant scavenging capacities of Euterpe oleraceae Mart. (Acai) fruits. Inter J. Food Sci. Nutr. 2005;56:53-64.

18. Perricone N. The Perricone Promise. Ed. Warner Books. New York 2004.

19. Rodrigues R.B., Lichtenhaeler R., Zimmermann B.F. i in. Total oxidant scavenging capacity Euterpe oleraceae Mart. (Acai) seeds and identilication of their polyphenolic compounds. J. Agric. Food Chem. 2006:54:4162-4167.

20. Schauss A.G., Wu X., Prior R.L. i in. Antioxidant capacity and other bioactivities of the freeze-dried Amazonian palm berry, Euterpe oleracea Mart. (Acai). J. Agric. Food Chem. 2006;54:8604-8610.

21. Sikora E., Cieślik E. Występowanie przeciwutleniaczy w owocach jagodowych. [W:] Grajek W. (red.) Przeciwutleniacze w żywności. WNT, Warszawa 2007.

22. Sikora E., Cieślik E., Topolska K. The sources of natural antioxidants. Acta Sci. Pol. Technol. Aliment. 2008;5-17.

23. Surma-Zadora M., Cieślik E.. Właściwości funkcjonalne związków fenolowych. Żyw. Człow. Metab. 2007;34(6):1648-1656.

24. Surma-Zadora M., Cieślik E., Florkiewicz A. Antioxidant potential of Acai berry (Euterpe oleracea Mart.). Int. Conf. Risk Factors of Food Chain. 2008, Kraków.

25. Szajdek A., Borowska J. Właściwości przeciwutleniające żywności pochodzenia roślinnego. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość. 2004;4 (41):5- 28.

26. Wang H., Cao G., Prior R.L. Oxygen radical absorbance capacity of anthocyanins. J. Agric. Food Chem. 1997;45:304-309. 27. Warren S. Acai crown jewel of the Amazon. Health J. 2007;95:1-4.

Prof. dr hab. inż. Ewa Cieślik

Specjalista w zakresie technologii żywności i żywienia Katedra Technologii Gastronomicznej i Konsumpcji, Małopolskie Centrum Monitoringu Żywności, Wydział Technologii Żywności, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

NUTRITION & HEALTH